Cuối thế kỷ XIX, sau khi chiếm các tỉnh Thượng du Bắc Kỳ, thực dân Pháp thực hiện chính sách chia nhỏ các đơn vị hành chính cấp tỉnh, huyện, phủ để thành lập thêm các tỉnh có phạm vi nhỏ hơn nhằm mục tiêu dễ bề cai trị. Theo đó, tỉnh Bắc Kạn được thành lập theo Nghị định ngày 11/4/1900 của Toàn quyền Đông Dương Pôn Đume (Paul Doumer).

Mùa Xuân năm 1930, Đảng Cộng sản Việt Nam ra đời. Dưới ánh sáng cách mạng của Đảng, phong trào yêu nước, đấu tranh chống lại thực dân Pháp diễn ra mạnh mẽ trên địa bàn tỉnh Bắc Kạn.

Hội nghị Ban Chấp hành Trung ương Đảng lần thứ VIII (tháng 5 năm 1941) quyết định chọn Việt Bắc làm căn cứ xây dựng lực lượng vũ trang. Do đó, vấn đề liên lạc giữa các trung tâm cách mạng Việt Bắc với nhau và với Trung ương ở miền xuôi ngày càng cấp thiết. Bên cạnh hình thức giao thông bí mật có từ trước, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã chỉ thị “Xây dựng những con đường quần chúng” – những cơ sở cách mạng mới nối liền các trung tâm cách mạng với nhau.

Thực hiện chỉ thị đó và theo quyết định của Ban Việt Minh Liên tỉnh Cao – Bắc – Lạng, công tác mở đường Nam tiến được khẩn trương chuẩn bị. Tháng 9 năm 1942, tại tỉnh Cao Bằng, Ban xung phong Nam tiến được thành lập, Ban chỉ đạo của Ban xung phong Nam tiến gồm các đồng chí Lê Thiết Hùng, Nông Văn Quang, Nông Văn Lạc, Dương Văn Long do đồng chí Võ Nguyên Giáp phụ trách. Chi bộ Nam tiến là hạt nhân của Ban xung phong Nam tiến do đồng chí Nông Văn Quang làm Bí thư, có nhiệm vụ lãnh đạo, tổ chức phong trào Nam tiến từ Nguyên Bình (Cao Bằng) xuống Bắc Kạn. Đây là nhân tố rất quan trọng tạo điều kiện thuận lợi cho công tác xây dựng Đảng và phát triển phong trào Việt Minh ở Bắc Kạn.

Tháng 4 năm 1943, bộ phận đầu tiên của đoàn quân Nam tiến đã đến châu Ngân Sơn và từ đây chia làm hai mũi tiến quân theo hai hướng chính: Mũi thứ nhất do đồng chí Nông Văn Quang phụ trách xuất phát từ xã Thượng Ân đi qua xã Cốc Đán sang xã Hà Hiệu (châu Chợ Rã), rồi từ Hà Hiệu vượt qua Phja Bjoóc tiến về xã Nghĩa Tá (châu Chợ Đồn). Mũi thứ hai do đồng chí Dương Văn Long phụ trách xuất phát từ xã Thượng Ân, đi qua các xã Bằng Đức, Đức Vân, Vân Tùng, Thượng Quan, Thuần Mang xuống châu Bạch Thông. Đoàn quân Nam tiến đi đến đâu xây dựng cơ sở Việt Minh và lực lượng bán võ trang của quần chúng đến đấy; phương châm hoạt động là “phát triển theo lối cóc nhảy và củng cố theo vết dầu loang”.

Được sự giúp đỡ trực tiếp và mạnh mẽ của đoàn quân Nam tiến, phong trào Việt Minh ở châu Ngân Sơn có đà phát triển mới; chỉ trong một thời gian ngắn, ở hầu khắp Ngân Sơn đã xây dựng được các cơ sở cách mạng. Quần chúng nhân dân ở nhiều xã vùng cao của châu Ngân Sơn được tổ chức vào hội Việt minh. Ban Việt minh cấp xã, cấp tổng được thành lập.

Dưới sự chỉ đạo, tổ chức của các đội Nam tiến, hàng chục cuộc mít tinh đã được tổ chức ở Thượng Ân, Cốc Đán, Đức Vân, Vân Tùng… Trong đó, đáng chú ý hơn cả là hai cuộc mít tinh ở Diều Phon và Khưa Vài (xã Thượng Ân), nhất là cuộc mít tinh ở Diều Phon mừng thắng lợi “Đại hội Liên hoan các dân tộc Cao – Bắc – Lạng” đã tập hợp hầu hết các hội Việt Minh trong toàn châu Ngân Sơn. Đến thời điểm này, các điều kiện để thành lập chi bộ Đảng Cộng sản Đông Dương ở châu Ngân Sơn đã hội đủ.

Đêm 22/9/1943, dưới chân thác nước tại khu ruộng Coỏng Tát, thôn Bản Duồm, xã Thượng Ân, tổng Bằng Đức, châu Ngân Sơn, với sự có mặt của đồng chí Văn (tức đồng chí Võ Nguyên Giáp), chi bộ Nam tiến tổ chức kết nạp những hội viên trung kiên vào Đảng gồm đồng chí Thành Tâm (tức đồng chí Đồng Văn Bằng) và đồng chí Đông Sơn (tức đồng chí Doanh Hằng) và tuyên bố thành lập chi bộ Chí Kiên do đồng chí Nghĩa (tức đồng chí Dương Mạc Hiếu) là đảng viên, cán bộ Nam tiến phụ trách tổng Bằng Đức làm Bí thư chi bộ (Để tưởng nhớ đồng chí Phùng Chí Kiên, Ủy viên Trung ương Đảng, một trong những người chỉ huy Cứu quốc quân đã hy sinh anh dũng tại Khau Pàn, xã Đức Vân, huyện Ngân Sơn (ngày 22 tháng 8 năm 1941), các đồng chí cán bộ Nam tiến đã đặt tên bí mật cho tổng Bằng Đức là tổng Chí Kiên. Chi bộ đầu tiên thành lập ở tổng Bằng Đức gọi là chi bộ Chí Kiên).

Trong thời gian từ tháng 4 đến tháng 9 năm 1943 các đội xung phong Nam tiến đến tỉnh Bắc Kạn đã tỏa đi nhiều địa phương như châu Ngân Sơn, Bạch Thông, Chợ Rã, Chợ Đồn và tuyên truyền, vận động, huấn luyện, kết nạp được một số đảng viên tuy nhiên chỉ có châu Ngân Sơn thành lập được chi bộ Đảng. Điều này cho thấy, vào thời điểm đó Ngân Sơn là địa phương duy nhất hội tụ đủ điều kiện để thành lập chi bộ Đảng và Ban Xung phong Nam tiến đại diện là đồng chí Võ Nguyên Giáp đã nắm bắt kịp thời, chính xác để tạo tiền đề thúc đẩy phong trào cách mạng của tỉnh Bắc Kạn phát triển một cách nhanh chóng và rộng khắp.

Chi bộ Chí Kiên là chi bộ đầu tiên của Đảng Cộng sản Đông Dương ở Bắc Kạn, sự kiện này là thắng lợi lớn đánh dấu bước ngoặt trong phong trào cách mạng, có ý nghĩa vô cùng to lớn đối với quần chúng Nhân dân tỉnh Bắc Kạn cùng Nhân dân cả nước trong công cuộc giải phóng dân tộc. Đội ngũ cán bộ trung kiên của tỉnh đã được giác ngộ, tiếp thu đường lối cách mạng, từ đây phong trào cách mạng của tỉnh Bắc Kạn đã có sự lãnh đạo trực tiếp của Đảng, mở ra thời kỳ mới phát triển mạnh mẽ của phong trào cách mạng và sự lớn mạnh của Đảng bộ tỉnh.

Sau khi Chi bộ Đảng Chí Kiên ra đời, căn cứ vào chỉ thị, nghị quyết của Liên Tỉnh ủy Cao – Bắc – Lạng, Chi bộ Chí Kiên đã đề ra chương trình hành động quan trọng để chỉ đạo xây dựng lực lượng chính trị và lực lượng võ trang của quần chúng, phối hợp với chi bộ “Nam tiến” phát triển phong trào cách mạng sâu rộng xuống phía Nam của tỉnh Bắc Kạn. Tháng 10/1943, Ban Chấp hành Việt Minh tổng Chí Kiên được thành lập tại bản É (thuộc xã Thượng Ân, huyện Ngân Sơn).

Dưới sự lãnh đạo của Chi bộ Chí Kiên, của Trung ương Đảng, từ Ngân Sơn, Chợ Rã phong trào cách mạng đã nhanh chóng phát triển xuống phía nam, ở các vùng núi cao, mở rộng sang Chợ Đồn, Bạch Thông. Với những hoạt động tích cực của các mũi xung phong Nam tiến, Bắc tiến, tháng 10/1943 hai đoàn Nam tiến và Bắc tiến đã gặp nhau ở xã Nghĩa Tá (huyện Chợ Đồn), con đường liên lạc giữa các trung tâm cách mạng Việt Bắc được khai thông. Song song với đoàn quân Nam tiến, Bắc tiến, phong trào Đông tiến (từ Cao Bằng phát triển xuống Lạng Sơn), Tây tiến (từ Cao Bằng đánh thông qua vùng cao Bắc Kạn, Tuyên Quang) được đẩy mạnh.

Có thể nói, cho đến cuối năm 1943, phong trào cách mạng ở Bắc Kạn đã phát triển rộng khắp, cùng với sự ra đời của Ban cán sự đảng tỉnh Bắc Kạn đầu năm 1944 đánh dấu bước trưởng thành của tổ chức Đảng, mà khởi đầu là sự kiện thành lập Chi bộ Đảng đầu tiên – Chi bộ Chí Kiên tạo đà cho một thời kỳ mới – thời kỳ vùng dậy oanh liệt của Nhân dân các dân tộc Bắc Kạn dưới sự lãnh đạo của Đảng, khẳng định sự đúng đắn của đường lối cách mạng, đường lối giải phóng giai cấp, giải phóng dân tộc của Đảng, sự lãnh đạo sáng suốt, tài tình của Chủ tịch Hồ Chí Minh và các đồng chí cách mạng tiền bối./.